2024
mgr Wiktor Binnebesel
Stypendium Fundacji Lanckorońskich i Fundacji z Brzezia Lanckorońskich
Tytuł projektu: „Późnogotycka rzeźba drewniana z terenu Tyrolu i Salzburga (druga połowa XV i początek XVI w.) i jej wpływ na plastykę toruńską”
Tyrol, kwiecień 2024 r.
Celem badań było zweryfikowanie dominującego w literaturze poglądu o silnych związkach stylistycznych między plastyką toruńską (tzw. warsztatem św. Wolfganga) a sztuką Tyrolu i Salzburga. Liczne kwerendy biblioteczne umożliwiły zapoznanie się z niedostępną w Polsce literaturą fachową – zarówno z dziedziny historii sztuki, jak i historii, historii religijności oraz gospodarki. Podczas stypendium udało się zapoznać ze zbiorami 22 muzeów – w Austrii, Włoszech i Niemczech. Objazdy terenowe umożliwiły poznanie istotniejszych obiektów zachowanych in situ – w ponad 30 kościołach. Pobyt w Innsbrucku umożliwił również nawiązanie współpracy z licznymi badaczami m.in.: z prof. Dieterem Weißem (Monachium), prof. Ulrichem Södingiem (Monachium), dr Eriką Kustatscher (Brixen), Carlą Warbanoff (Wiedeń); a także z pracownikami muzeów – m.in.: z dr. Matthiasem Wenigerem (Monachium), Peterem Hustym (Salzburg), Delią Scheffer i Thomasem Kusterem (Innsbruck), Andreasem Herzogiem oraz Nicole Hacksteiner (Leogang), Kathriną Zitturi (Brixen). Kontakty te umożliwiły zdobycie wiedzy od znawców lokalnych zagadnień artystycznych, historycznych oraz muzealnych.
Wstępne wyniki badań pozwalają na poddanie w wątpliwość pojawiających się w literaturze związków stylistycznych zachodzących pomiędzy plastyką toruńską a Salzburgiem. Takowe zauważalne są natomiast ze sztuką tyrolską – szczególnie obecnego Tyrolu Południowego – krąg uczniów/naśladowców Michaela Pachera, Hansa Klockera, czy Mistrza Narcyza. Pomimo widocznych związków, dotychczasowe badania nie pozwalają jednak na bezsporne potwierdzenie pochodzenia toruńskich rzemieślników z tego rejonu. Nie potwierdzają tego wstępne i niestety z racji ograniczonego czasu niesłychanie pobieżne wyniki badań archiwalnych. Badania porównawcze prowadzone w Bawarii i na pograniczu bawarsko-austriackim potwierdziły również bliskość lokalnej rzeźby z zabytkami toruńskimi – szczególnie z twórcami z kręgu Erasmusa Grassera oraz Mistrza z figur apostołów z Blutenburga oraz Mistrza epitafium Boetschnera.
____________________________
prof. Irena Dżurkowa-Kossowska
Stypendium Fundacji Lanckorońskich i Fundacji z Brzezia Lanckorońskich
Tytuł projektu: „Polskie korzenie – brytyjski ląd: twórczość polskich artystów emigracyjnych w kontekście brytyjskiej kultury i sztuki 1900–1939”.
Londyn, 2024 r.
Stanisława de Karłowska, Swiss Cottage, 1914, olej na płótnie, Tate Britain Gallery
Niemal od początku XX w. Wielka Brytania była i do dziś pozostaje obszarem geokulturowym silnie przyciągającym polską emigrację. Polscy twórcy wybierali Albion jako miejsce stałego zamieszkania już w latach nastych XX w. Największą falę emigracji wywoła jednak II wojna światowa i to na sztuce artystów, którzy osiedlili się i pozostali na Wyspach w okresie powojennym, skupili swą uwagę nieliczni badacze zajmujący się wychodźstwem. Brakuje jednak w historiografii sztuki, zarówno polskiej jak i brytyjskiej, badań nad intencjami i uwarunkowaniami wyborów tych artystów, którzy w sposób niewymuszony przez polityczno-historyczne okoliczności preferowali osiedlenie się w Albionie przed wybuchem wojny. Brakuje przede wszystkim naukowego namysłu nad oddziaływaniem mainstreamowych bądź pobocznych nurtów, znamiennych dla brytyjskiej sceny artystycznej, na postawy twórcze przybyłych tam Polek i Polaków. Jakie kontakty artystyczne nawiązywali, którzy twórcy przyciągali ich uwagę? Jak postrzegała ich miejscowa krytyka, marszandzi i odbiorcy sztuki? Znalezieniu odpowiedzi na te i podobne pytania służył zrealizowany w Londynie jednomiesięczny grant badawczy.
____________________________
dr Daria Jagiełło
Stypendium z zakresu upowszechniania kultury na 2024 r., przyznawane przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, kategoria „OPIEKA NAD ZABYTKAMI”.
Tytuł projektu: Infrastruktura wodociągowa i kanalizacyjna Torunia od 2 ćw. XIX w. do dziś – wspólne dziedzictwo.
Tematem projektu jest miejska infrastruktura wodociągowo-kanalizacyjna Torunia na przestrzeni ostatnich 200 lat: kształt jej sieci oraz zachowane – zabytkowe i współczesne – obiekty naziemne. Zakres obszarowy wyznacza kształt sieci: obiekty działające na terenie miasta Torunia (stacje Stare i Nowe Bielany, Wrzosy II, Czerniewice, nieistniejące stacje Podgórza i Mokrego, dawna oczyszczalnia przy ul. Rybaki i współczesna przy ul. Bydgoskiej) oraz na jego potrzeby (SUW Mała Nieszawka oraz Drwęca¬–Jedwabno). Zakres czasowy to okres od 2. ćw. XIX w. (kształtowanie się nowoczesnego systemu wodociągowo-kanalizacyjnego) do dziś. Głównymi celami projektu są rozpoznanie przemian historycznej sieci, dokumentacja zachowanych obiektów, nierzadko o dużej wartości zabytkowej, oraz popularyzacja wiedzy o toruńskich wodociągach i zwiększenie zainteresowania dziedzictwem techniki. W wyniku jego realizacji powstaną: katalog istniejących obiektów, poprzedzony rozdziałem historyczno-analitycznym, wystawa posterowa, wirtualne zwiedzanie głównej stacji Stare Bielany, a także artykuł prezentujący wyniki badań.
______________________
dr Witold Miedziak
Stypendium Fundacji Lanckorońskich i Fundacji z Brzezia Lanckorońskich. Tytuł projektu:
Celem projektu były kwerendy archiwalne i biblioteczne oraz badania terenowe zorientowane na poszerzenie informacji dotyczących wykształcenia, wczesnej twórczości i inspiracji architektów włoskich pochodzących z regionu Wenecji Euganejskiej, a działających na terenie Rzeczypospolitej w XVI wieku. Padwa / Wenecja 2024 r.
Renesans włoski, rozumiany jako całokształt zjawisk związanych z koncepcją odrodzenia starożytności, wywarł ogromny wpływ na kulturę europejską. Rozwój idei Odrodzenia na Półwyspie Apenińskim przebiegał jednak inaczej niż w Europie na północ od Alp. Różnice te wynikały przede wszystkim, choć nie wyłącznie, z trwałego ugruntowania i wpływu tradycji średniowiecznych; kontrast między północą a południem Europy był szczególnie widoczny w architekturze sakralnej. Artyści i teoretycy sztuki z Półwyspu Apenińskiego byli na ogół zorientowani na recepcję form antycznych (lub uważanych za antyczne), ale krytycznie odnosili się do architektury gotyckiej, utożsamianej z obcym stylem niemieckim (maniera tedesca). Z drugiej strony w Europie na północ od Alp późnośredniowieczna architektura była często postrzegana jako element kształtujący własną tożsamość. W przypadku niektórych krajów, jak Niemcy czy Francja, kojarzono go nawet z dziedzictwem „narodowym”, co jednak nie stało w sprzeczności z recepcją włoskich form all’antica. Ta recepcja przebiegała zwykle dwojako; albo była bezpośrednim „przeniesieniem” wzorów włoskiego renesansu, albo ich kompilacja ze stylem gotyckim. Podobne, dualistyczne podejście charakteryzowało architekturę Rzeczypospolitej, zwłaszcza w XVI i XVII w. Co więcej, notuje się je już na początkowym etapie recepcji form renesansowych, a szczególnie interesujące dzieła pozostawiło po sobie w wieku XVI. Przedstawiony wyżej, ugruntowany w literaturze obraz artystycznego podziału Europy odpowiada większej części zabytków; komplikuje się jednak, kiedy przyjrzymy się bliżej działalności architektów włoskich na północ od Alp. Projektowane przez nich obiekty, zwłaszcza kościoły, wielokrotnie noszą znamiona kompilacji form antykizujących z gotyckimi. Te ostatnie wszakże często zdają się czerpać nie z tradycji średniowiecznej północnej Europy, ale z tradycji półwyspu Apenińskiego.
Celem projektu było ugruntowanie hipotezy o wpływie włoskiej tradycji średniowiecznej na działalność w Polsce architektów takich jak Bernardinus de Gianotis, Giovanni Battista Veneziano, Giovanni Maria Bernardoni, Ambroży Włoch czy Bernardo Morando. Istotnym aspektem problemu był, obok zasięgu osobowego (liczebność architektów), także zasięg geograficzny tej problematyki dla terenów Polski; tradycje średniowieczne odgrywały ważną rolę w dziełach Włochów działających w Wielkopolsce, na ziemiach Polski Środkowej, na Mazowszu, na Lubelszczyźnie i na ziemiach Rusi Koronnej. W ramach realizacji stypendium szczególną uwagę autor poświęcił osobie Jana Baptysty z Wenecji (Giovanni Battista Veneziano), którego pochodzenie, sugerowane nazwiskiem, a także istotny wkład w polską architekturę XVI-wieku, kazały przyjrzeć się bliżej regionowi Wenecji Euganejskiej. Badania prowadzone na terenie Veneto opierały się przede wszystkim na kwerendzie bibliotecznej i na prospekcji terenowej. Szczególnie dobre rezultaty przyniosły badania terenowe, zwłaszcza te prowadzone na terenie Wenecji (miasta), także Werony i Vicenzy. Pozwoliły one potwierdzić weneckie pochodzenie Jana Baptysty Wenecjanina, umożliwiły wstępne wskazanie warsztatu, w którym kształcił się artysta, na uchwycenie genezy tzw. Grupy Pułtuskiej, a przede wszystkim genezy dekoracji architektonicznej i malarskiej kolegiaty Pułtuskiej. Oprócz tego, zebrany materiał umożliwia odmienne, niż proponowane w literaturze, spojrzenie na genezę kolegiaty w Łasku, być może tym samym poszerzy horyzont badawczy o zjawiska południowoeuropejskie dla działalności architekta Michała Enkingera. Badania terenowe umożliwiły także zebranie obszernego materiału porównawczego dla analizy detalu wawelskiego warsztatu Mistrza Benedykta z perspektywy późnośredniowiecznej i wczesnorenesansowej rzeźby architektonicznej na terenie Wenecji Euganejskiej.
______________________
dr hab. Juliusz Raczkowski, prof. UMK
Stypendium Fundacji Lanckorońskich i Fundacji z Brzezia Lanckorońskich
Tytuł projektu: „Źródła i drogi transferu wpływów italskich w sztuce państwa zakonnego w Prusach w XIV i XV wieku”
Florencja i Toskania, IX 2024 / Rzym, X 2024
W bujnej i zróżnicowanej panoramie zjawisk artystycznych w państwie zakonu krzyżackiego w Prusach istotną rolę odgrywały importy artystyczne i inne przejawy transregionalizmu. Obok dominujących wpływów czeskich (XIV i 1. poł. XV w.), niemieckich (XIV i 2. poł. XV w.) i niderlandzkich (XIV–XV wiek), w spuściźnie tej zaznaczają się – wciąż mało dostrzeżone i niemal w ogóle nieprzebadane – elementy transferu pośredniego i bezpośredniego z Italii. Jest on uchwytny w malarstwie tablicowym i ściennym – głównie w ikonografii (m.in. tablica z Chrystusem nauczającym w świątyni z Poliptyku Toruńskiego, Koronacja Marii w kościele NMP w Toruniu, Volto Santo i legenda św. Jana Ewangelisty w katedrze w Kwidzynie, Koronacja NMP w Wielkim Refektarzu w Malborku): inspiracje te są w literaturze odnotowane, ale nie w pełni rozpoznane. Szczególnym, znanym dowodem obecności mistrzów italizujących w Prusach są realizacje w technice mozaiki (kompozycja z biskupem Janem przed św. Janem Ewangelistą w katedrze kwidzyńskiej oraz okładzina mozaikowa na tzw. kolosie malborskim). Wreszcie, na uwagę zasługuje zaistnienie w kościołach państwa zakonnego dwóch rzeźbiarskich krucyfiksów, których korzenie stylowe i materiał wskazują na proweniencję bezpośrednio z Włoch. Jest to nowa, niepublikowana jeszcze hipoteza robocza, która wymaga pogłębionych badań porównawczych. Celem projektu jest wnikliwa analiza źródeł stylu oraz ikonografii tych i innych dzieł po-krzyżackich, wykazujących wpływy italskie oraz próba wyjaśnienia kontekstów ich powstania (wzgl. recepcji) i dróg przenikania na północ.
Projekt objął kwerendy biblioteczne oraz zabytkoznawcze badania terenowe i kwerendy muzealne. Kwerendy biblioteczne przeprowadzono w dwóch oddziałach Biblioteki Instytutu Maxa Plancka – Kunsthistorisches Institut we Florencji oraz Biblioteca Hertziana w Rzymie, oraz – w mniejszym zakresie – w Biblioteca Apostolica Vaticana. Prowadzone poszukiwania skupione były na literaturze z zakresu rzeźby toskańskiej XIV i XV wieku, malarstwa Trecenta oraz zagadnieniach techniki, technologii i konserwacji. Badania terenowe i kwerendy muzealne w Toskanii (Buggiano, Camaiore, Florencja, Lukka, Massa, Montecatini Alto, Pescia, Pistoia, Piza, Prato) miały na celu autopsję i dokumentację fotograficzną rozproszonych w regionie dzieł rzeźby snycerskiej, pod kątem ustalenia genealogii krucyfiksów pruskich o prawdopodobnej proweniencji italskiej (problemem wiodącym były badania nad warsztatem Maestro di Camaiore, rzeźbą snycerską związaną z warsztatem Pisanich), a także dzieła malarstwa tablicowego. W Rzymie problematyka została poszerzona o badania porównawcze krucyfiksów gotyckich z XV wieku (w tym o proweniencji weneckiej); wykonano także dokumentację mozaik rzymskich od późnego antyku do średniowiecza pod kątem ogólnych badań nad kontekstem ideowym transferu techniki mozaiki na teren państwa zakonnego w Prusach (Malbork, Kwidzyn) i łączonych z tym symbolicznych konotacji.
2023
dr Maciej Prarat
Stypendium z zakresu upowszechniania kultury na 2023 r.”, przyznawane przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, kategoria „OPIEKA NAD ZABYTKAMI”.
Tytuł projektu: „Katedra w Chełmży – dzieje budowlane od połowy XIII do połowy XX w. w świetle badań architektonicznych”, poświęcony rozpoznaniu historii przekształceń architektonicznych jednego z najważniejszych średniowiecznych zabytków architektury ceglanej na terenie północnej Polski.
Wyniki konkursu: >>
______________________
dr hab. Juliusz Raczkowski, prof. UMK
Stypendium z zakresu upowszechniania kultury na 2023 r., przyznawane przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, kategoria „OPIEKA NAD ZABYTKAMI”.
Tytuł projektu: „Korpus średniowiecznych malowideł ściennych w katedrze kwidzyńskiej”, poświęcony opracowaniu katalogu naukowego jednego z największych zespołów sakralnych malowideł ściennych w Europie Środkowo-Wschodniej, znajdującego się w korpusie oraz w górnym chórze dawnej katedry pomezańskiej.
Górny chór katedry w Kwidzynie
Celem projektu była pełna inwentaryzacja, analiza i interpretacja zespołu średniowiecznych malowideł ściennych, zachowanych w katedrze w Kwidzynie w partii górnego chóru (dwa cykle – z XIV i w. ok. 1500) oraz korpusu nawowego (silnie przemalowane sceny na ścianach pn. i pd., oryginalne malowidła na ścianie wschodniej, nowo odkryte malowidła na ścianie zachodniej). Wstępne prace dokumentacyjne zostały rozpoczęte jeszcze na etapie przygotowywania wniosku; świetną okazją badawczą, pozwalającą na uzyskanie znacznie bardziej szczegółowych wyników badań, niż planowano, był przeprowadzony w miesiącach IX-XII 2022 interdyscyplinarny projekt badawczo-konserwatorski dla budowli katedry, zrealizowany pod kierunkiem autora, finansowany z gminy miasta Kwidzyn, dający możliwość pełniejszej identyfikacji przyczyn zniszczeń na analizowanych w projekcie obiektach (badania wilgotnościowe, mikrobiologiczne, mykologiczne). Średniowieczne malowidła zachowane w katedrze w Kwidzynie w partii górnego chóru (dwa cykle – z XIV i w. ok. 1500) oraz korpusu nawowego (silnie przemalowane sceny na ścianach pn. i pd., oryginalne malowidła na ścianie wschodniej, nowo odkryte malowidła na ścianie zachodniej) zostały poddane przez autora pełnej inwentaryzacji in situ z wykorzystaniem nowoczesnych technik dokumentacyjnych (w tym fotogrametrii, gigapixel, zdjęć z drona). Wykonano także dokumentację multispektralną (VIS, Macro, UV, NIR) i badania składu pierwiastkowego XRF (wybrane partie cyklu w górnym chórze), przeprowadzono wnikliwą analizę z zakresu historii sztuki pod kątem funkcji i ikonografii oraz analizę zabytkoznawczą, w tym: analizę stanu zachowania, stopnia integralności / autentyczności zabytków oraz waloryzację konserwatorską (z uwzględnieniem przyszłych decyzji w zakresie ingerencji konserwatorsko-restauratorskich). Wyniki analiz zostały zawarte w opracowaniu naukowym (wykorzystującym również materiał pozyskany z kwerend archiwalnych i bibliograficznych) z pełnym katalogiem badanych obiektów oraz szczegółową dokumentacją badawczą NIR i XRF. Jest to materiał gotowy do dalszych czynności wydawniczych, przygotowywany do druku dzięki uzyskaniu finansowania/otrzymania grantu w ramach programu MNiSzW Doskonała Nauka 2 (2025).
https://katedrakwidzyn.pl/projekt-korpus-malowidel-sciennych/.
Wyniki konkursu: >>
______________________
dr hab. Monika Jakubek-Raczkowska, prof. UMK
Stypendium naukowe ufundowane przez Kancelarię Państwową Bawarii, prowadzone przez Polską Misję Historyczną przy Uniwersytecie Juliusza Maksymiliana w Würzburgu
Tytuł projektu: “Süddeutsche Buchmalereitradition in den Skriptorien des Deutschordenslandes Preußen in 14. und 15. Jahrhundert. Forschungsbeitrag zur Geschichte der Handschriftenproduktion im Mittelalter”
Würzburg, 16-31 X 2023
Ideą projektu było uchwycenie i charakterystyka źródeł tradycji iluminatorskiej, rozwijanej w państwie zakonnym w Prusach w XIV i XV wieku, przede wszystkim w zakresie dekoracji kaligraficznej (tzw. filigranu), celem uzupełnienia historii produkcji rękopiśmiennej w tym regionie. Uchwytne są obecnie dwa skryptoria, czynne na tych terenach już w 1. ćwierci XIV wieku: cysterska pracownia w Pelplinie, oraz skryptorium pracujące dla zakonu krzyżackiego w okresie rządów wielkiego mistrza Lutera z Brunszwiku. Już u zarania swojej działalności posługiwały się one dojrzałym wzornikiem form, a powstałe na miejscu kodeksy (np. Biblia Lutera z Brunszwiku z 1321 r., AKKK na Wawelu, lub pelplińska Summa Confessorum BDP 30(90) z 1319 r.) wykazują wysoką klasę wykonawstwa i poziom zdobień, wskazujący na wyuczoną, wykwalifikowaną grupę skrybów: być może przybyłych z zewnątrz. Jedną z najbardziej charakterystycznych cech zdobnictwa rozwijanego lokalnie aż do końca XIV wieku jest zastosowanie precyzyjnego ornamentu w typie filigranu pączkowego, którego geometria i motywy (baldachy, serca, spirale i in.) mają najpewniej południowo-niemiecką (bawarską?) genezę. W tej konwencji ozdobiono szereg ksiąg krzyżackich (dziś w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu, Biblioteki w Stuttgarcie oraz Kapituły na Wawelu) oraz większość ksiąg przepisanych w średniowieczu przez cystersów w Pelplinie. Zdobienia o tradycji niemieckiej były obecne w skryptoriach pruskich do początku XV wieku, później wyparte przez wpływy konwencji czeskiej (nie ma ich raczej w dziełach skryptorium Chełmży i Gdańska). Ich funkcjonująca w literaturze charakterystyka powinna zostać rozwinięta o dokładniejsze studium porównawcze w zakresie stylu i kompozycji.
Głównym zadaniem w projekcie byłakwerenda biblioteczna w zakresie opracowań, poświęconych bawarskiej tradycji zdobień z XIV i XV wieku oraz próba naświetlenia genezy filigranów preferowanych i rozwijanych w środowisku pruskim. Ważnym aspektem realizacji projektu była również próba uzyskania dostępu i przeprowadzenia bezpośrednich badań porównawczych przy średniowiecznych kodeksach z XIV i XV wieku ze zbiorów Universitätsbibliothek w Würzburgu, przede wszystkim – dzieł iluminowanych w miejscowych, południowo-niemieckich warsztatach. Uzupełniające badania przeprowadzono nad kodeksami proweniencji francuskiej ze zbiorów würzburskich (m.in. M.p.th.f.30, M.p.th.q.35), dostarczającymi licznych analogii dla importowanych na tereny państwa zakonnego jeszcze w średniowieczu ksiąg paryskich, przechowywanych w bibliotekach w Toruniu i Pelplinie. Isotnym elementem realizacji projektu była wreszcie możłiwość analizy zabytkoznawczych przy grupie kodeksów iluminowanych, pochodżacych z domów zakonu krzyżackiego a przechowywanych w Würtembergische Landesbibliothek w Stauttgarcie, w tym – słynnej Apokalispy Heslera.
______________________
mgr Wiktor Binnebesel
Stypendium naukowe ufundowane przez Kancelarię Państwową Bawarii, prowadzone przez Polską Misję Historyczną przy Uniwersytecie Juliusza Maksymiliana w Würzburgu
Tytuł projektu: “Between the South of Germany and Toruń – Late Gothic wooden sculpture from Bavaria and Swabia and its influence on Toruń workshops at the end of the Middle Ages (second half of the 15th and beginning of the 16th century).”
Würzburg, 2-16 V 2023
Pobyt badawczy umożliwił zapoznanie się z niedostępną w Polsce literaturą fachową, zbiorami średniowiecznej plastyki 13 muzeów i zabytkami zachowanymi in situ w ponad 30 kościołach. Badania te pozwoliły na zdobycie wiedzy na temat kluczowych zjawisk w rzeźbie późnogotyckiej Szwabii i Bawarii zarówno od strony historycznej, jak i artystycznej. Dało to podstawy do oceny związków stylistycznych między wytwórczością południowych regionów Rzeszy a plastyką toruńską.